Θεματολόγιο Πνευμονολογίας

© ΠΝΕΥΜΟΝΟΛΟΓΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΑΘΗΝΩN 22/12/2019
βλέπε: κλιματική αλλαγή, άσθμα και αλλεργική ρινίτιδα |10 αρχές για καθαρό αέρα| ρύπανση της ατμόσφαιρας |ενεργητικό και παθητικό κάπνισμα|

Η διαμόρφωση της αιτιολογίας των διαφόρων παθολογικών καταστάσεων εδράζεται στο συνδυασμό ή τις αντεπιδράσεις δύο γενικών ομάδων προκλητικών παραγόντων: στην πρώτη ομάδα συγκαταλέγονται διάφοροι περιβαλλοντικοί παράγοντες, ενώ στη δεύτερη, η δυσπροσδιόριστη γενετική προδιάθεση. Κύριο, άλλωστε, χαρακτηριστικό των κλινικών περιπτώσεων είναι η εξατομίκευση αυτών που προκύπτει από το γεγονός ότι η νόσος είναι πάντοτε η συνισταμένη των επιδράσεων του νοσογόνου παράγοντα και των αντιδράσεων του προσβαλλομένου οργανισμού. Το αποτέλεσμα των αντεπιδράσων αυτών εξαρτάται όχι μόνο από την απόλυτη λοιμογόνο δύναμη των νοσογόνων παραγόντων και το μέτρο της αντιστάσεως του οργανισμού, αλλά και από τις χωροβιονομικές συνθήκες, οι οποίες επηρεάζουν, θετικά ή αρνητικά, άλλοτε ενισχύοντας ή αποδυναμώνοντας τους νοσογόνους παράγοντες και άλλοτε ευνοώντας ή εξουδετερώνοντας τις αμυντικές ικανότητες του ξενιστή. Αλλ΄ενώ η ανακάλυψη και η ταυτοποίηση της προδιαθέτουσας γενετικής υποδομής είναι δύσκολη και από πρακτικής απόψεως περιττή, η μελέτη των περιβαλλοντικών αιτιολογικών παραγόντων είναι επιβεβλημμένη, σχετικά πολύ ευχερέστερη και απόλυτα σκόπιμη, εφ΄όσον είναι δυνατή η πρόληψη της αντίστοιχης παθολογικής εκτροπής με την τροποποίηση του υπεύθυνου περιβάλλοντος. Ο έλεγχος του περιβάλλοντος αποτελεί πρωταρχικό μέλημα στην ορθή άσκηση της ιατρικής τέχνης, εφ΄όσον με τον τρόπο αυτόν είναι δυνατόν να εκτιμηθεί "τι είδους επιδράσεις έχουν τι δύναμη να ασκούν καθένα από τα χαρακτηριστικά" του περιβάλλοντος.
Στο περί "αέρων, υδάτων, τόπων" έργο του, ο Ιπποκράτης σηημειώνει ότι "αν ο γιατρός επιθυμεί να συλλάβει το αληθινό περιεχόμενο της τέχνης του δεν πρέπει να παραλείπει να μελετά τις κλιματικές συνθήκες που επικρατούν σε κάθε τόπο, καθώς, επίσης, και τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι κάθε τόπου οργανώνουν τη ζωή τους".  Το περιβάλλον στο οποίο ο άνθρωπος ζει και ενεργεί έχει υποστεί βαρυτάτη ποιοτική μεταβολή και ενοχοποιείται για την επίταση της θνησιμότητας και νοσηρότητας, που παρατηρείται στις διάφορες ευπαθείς ομάδες του εκτεθειμένου πληθυσμό. Στην πραγματικότητα, οι περισσότεροι έλληνες συγγραφείς από τον Ιπποκράτη, τον Ηρόδοτο και τον Θουκιδίδη, μέχρι τον Στράβωνα και τον Πολύβιο, διατύπωσαν παρατηρήσεις για την καθοριστική επίδραση του περιβάλλοντος στη φύση των νοσημάτων, καθώς βέβαια, επίσης, και στον χαρακτήρα και τη δραστηριότητα των ανθρώπων. Οι περισσότεροι από τους συγγραφείς αυτούς έστρεψαν την προσοχή σε προβλήματα ηθικής επικοινωνίας με τη φύση και στην ανικανότητα του ανθρώπου να δει στις ρίζες της την αλληλοσυσχέτιση των όντων. Πραγματικά, ίσως δεν υπάρχει άλλο προσφορότερο έδαφος για την ανάπτυξη απόψεων, που συνδέουν πολιτική, ηθική, οικονομία και οικολλογία και δεν υπάρχει περισσότερο κατάλληλη υποδομή για τη θεμελίωση ιδεών που σχετίζονται με την εναρμόνηση του ανθρώπου με τη φύση, της οποίας αποτελεί αναπόσπαστο μέλος, και επί της οποίας δεν γίνεται να επιβληθεί. "Τα γεγονότα μας θυμίζουν, γράφει ο Φ. Εγκελς, πως δεν κυριαρχούμε πάνω στη φύση, όπως κάποιος που βρίσκεται έξω απ΄αυτή, κατακτητής που κυριαρχεί πάνω σε ξένο λαό, αλλά της ανήκουμε με τη σάρκα μας, το αίμα μας, το μυαλό μας". Η κλιματική αλλαγή ασκεί δυσμενείς επιδράσεις στον έλεγχο των χρόνιων πνευμονοπαθειών και την επίτασή τους στις κοινότητες, έστω και άν παραμένει αδιευκρίνιστο το μέγεθος της δυσμενούς επιδράσεως (►). 
Με τον όρο "ρύπανση του περιβάλλοντος" εννοούμε κάθε εκπομπή παραπροϊόντων, κατά τη διαδικασία οποοιασδήποτε ανθρώπινης δραστηριότητας, που συνεπάγεται αύξηση των συγκεντρώσεών τους σε βαθμό ικανό να αλλοιώσει τους ποιοτικούς χαρακτήρες του περιβάλλοντος.
Η ατμοσφαιρική ρύπανση, ιδιαίτερα, είναι αποτέλεσμα ατελών (και κάποτε απρεπών) καύσεων (πρωτογενείς ρύποι) ή φωτοχημικών αντιδράσεων (δευτερογενείς),  που δεν είναι δυνατό να αραιωθούν στην ατμόσφαιρα είτε επειδή η μαζική παραγωγή τους υπερβαίνει τη χωρητικόττηα της ατμόσφαιρας ή επειδή ο ρυθμός παραγωγής τους είναι μεγαλύτερος της οριζόντιας ή κάθετης απομακρύνσεώς τους, λόγω δυσμενών κλιματικών ή τοπογραφικών συνθηκών.
Η μυθολογία υπονοεί τον άνθρωπο ως 'κλεπταποδόχο' της φωτιάς και της τέχνης που για χάρη του έκλεψε ο Προμηθέας από τον Ήφαιστο και την Αθηνά, με σκοπό την ποιοτική αναβάθμιση της ζωής του. Κάνοντας κακή χρήση των 'δώρων', ο άνθρωπος κόρεσε το περιβάλλον του με ρύπους, τις επιβλαβείς επιδράσεις των οποίων υφίσταται τώρα υπό μορφή άμεσων κι έμμεσων απειλών.
Η ανάγκη προστασίας του περιβάλλοντος έχει αναγνωρισθεί από την αρχαιότητα.. Η πρώτη πράξη απαγορεύσεως της καύσεως άνθρακος στο Λονδίνο, για λόγους αποτροπής της ρυπάνσεως της ατμόσφαιρας, ανήκει στην Αγγλική Βουλή και χρονολοεγείται το 1273, όταν ο βασιληάς Εδουάρδος ο πρώτος επέβαλε θανατική καταδίκη σε εκείνους που ρύπαιναν την ατμόσφαιρα με καύσεις άνθρακος. Αλλά η συνειδοτοποίηση της ανάγκης προστασίας του περιβάλλοντος ανάγεται βαθειά πίσω στην ελληνική αρχαιότητα.
Ως χρονικό ορόσημο της βιομηχανικής επαναστάσεως μπορεί να θεωρηθεί το έτος 1769, όταν ο Watt παρουσιασε τον πρώτο τύπο ατμομηχανής. Μέσα σε περίπου 230 χρόνια από τότε, ο άνθρωπος τείνει να καταναλώσει ό,τι η φύση αποθήκευσε στη γη σε διάστημα εκατομμυρίων ετών και επιστρέφει, έτσι, στην ατμόσφαιρα τεράστιες ποσότητες ατελών καύσεων, με ρυθμούς που δεν έχει προηγούμενο στην ανθρώπινη κοινωνική ιστορία. Οι απαιτήσεις για ενέργεια αυξάνονται καθημερινά με ραγδαίους ρυθμούς, από τον επίσης ραγδαία αυξανόμενο πληθυσμό της γης. Οι 5.3 δισεκατομμύρια άνθρωποι επί της γης κατανάλωναν, μέχρι το 1989, 9.3 δισεκατομμύρια τόνους πετρέλαιο, προκαλώντας την εκπομπή 6 δισεκατομμυρίων τόνων άνθρακος στο περιβάλλον. Υπολογίζεται ότι το 2050, οι 10 δισεκατομμύρια κάτοικοι του πλανήτη μας θα χρειάζονται 80% περισσότερη ενέργεια από τη σημερινή, που θα συνεχίσει να παράχεται από τις καύσεις άνθρακος, πετρελαίου και τη διάσπαση του ατόμου. 
Οι καταστροφικές συνέπειες της ρυπάνσεως της ατμόσφαιρας είναι κιόλας εμφανείς. Με την αύξηση της συγκεντρώσεως των ατμοσφαιρικών ρύπων και την επιδείνωση της ρυπάνσεως της ατμόσφαιρας, δημιουργείται προοδευτικά, αλλά με ολοένα εντατικότερους ρυθμούς, ένα απάνθρωπο, ολοωσδιόλου αφιλόξενο περιβάλλον με αναπότρεπτη συνέπεια τη ραγδαία ποιοτική υποβάθμιση της ζωής. Στο πώς δημιουργήθηκαν οι απαράδεκτες αυτές συνθήκες, δεν είναι ζήτημα που θα χρειαζόταν ερευνητική αναφορά: Η σημερινή κατάσταση θα μπορούσε ανεπιφύλακτα να αποδοθεί στη σύγχρονη κοινωνία που καταναλώνει με βουλημία τους φυσικούς ενεργειακούς πόρους. Η ποιοτική καταστροφή του περιβάλλοντος είναι αποτέλεσμα άφρονης αναμίξεως της αναπτύξεως των αστικών κέντρων και των βιομηχανικών εγκαταστάσεων που οδήγησαν τις πόλεις σε εσωτερική αποδιάρθρωση. "ο Ιατρός πρέπει συνεχώς να πληροφορεί το κοινό, γράφει ο Ιπποκράτης, για της ιατρικής τέχνης τη γνώση... Και δεν θάπρεπε να αναζητάει ούτε να συζητάει για άλλα πράγματα παρά μόνο για τα παθήματα των ανθρώπων που τους κάνουν να πονάνε και να αρρωσταίνουν. Το κοινό δεν είναι εύκολο να μάθει από μόνο του, πως προκαλούνται και πως παύονται οι αρρώστειες...". Οι σύγχρονοι ιατροί, σε εφαρμογή των επιταγών του Ιπποκράτη, συμβουλεύουν τους ασθενείς τους να υιοθετούν υγιεινότερο τρόπο ζωής: Να ασκούνται περισσότερο, να τρώνε λιγότερο, να πίνουν πολύ λίγο, να καπνίζουν καθόλου, να φοράνε ζώνες ασφαλείας και κράνη... Αλλά ίσως οι μεγαλύτεροι κίνδυνοι που απειλούν την υγεία των ανθρώπων ευρίσκονται πέραν από τη δυνατότητα αυτοπειθαρχίας τους και προέρχονται από τη βουλημία, με την οποία η κοινωνία καταναλώνει ενέργεια και την αδιαφορία της στη συσσώρευση των αποβλήτων. "η δυψασμένη για ενέργεια ευρώπη..." ακούμε κάθε μέρα στα δελτία ειδήσεων, που επιχειρηματολογούν υπέρ ή κατά των διφόρων αγωγών πετρελαίου και φυσικού αερίου από τα βάθη της Ανατολής στις πρωτεύουσές τους.
Οι ιατροί πρέπει να προστατεύσουν το περιβάλλον.
Επιπλέον, δεν είναι δυνατόν να ερμηνεύονται σωστά και να εκιμώνται με ακρίβεια οι διάφορες κλινικές περιπτώσεις, χωρίς να λαμβάνονται υπ΄όψη οι συγκεκριμένες χωροβιονομικές συνθήκες στις οποίες εξελίσσεται η ζωή και αναπτύσσονται οι νόσοι.
Η έρευνα των δυσμενών επιδράσεων της ρυπάμσεως της ατμόσφαιρας έχει πάρει εκρηκτικούς ρυθμούς, ιδιαίτερα μετά το 1952, όταν εξ αφορμής των γνωστών επεισοδίων ρυπάνσεως στην Donora, τη κοιλάδα Meusse και το Λονδίνο παρατηρήθηκε μια οξεία ανάκαμψη στους δείκτες θνησιμότητας και νοσηρότητας, οι οποίοι δεν υποχώρησαν επί εβδομάδες μετά την ύφεση των επεισοδίων. Προοδευτικά προτάθηκαν διάφορα ερευνητικά μοντέλα κλινικής, πειραματικής και επιδημιολογικής μελέτης της συσχετίσεως μεταξύ της ρυπάνσεως της ατμόσφαιρας και των δυσμενών επιδράσεων στην υγεία, τα οποία  σταδιακά βελτιώθηκαν, ώστε μπορούμε να πούμε ότι η ιατρική έρευνα διαθέτει ευαίσθητες μεθόδους διερευνήσεως της αιτιολογικής συμμετοχής της ρυπάνσεως στη διαμόρφωση των διαχρονικών ροπών των επιδημιολογικών δεικτών.
Ο τύπος των ρύπων και ο βαθμός ρυπάνσεως της ατμόσφαιρας εξαρτάται από τις συγκεκριμένες επιτόπιες γεοπολιτικές και κοινωνικοοικονομικές συνθήκες και δεν είναι, επομένως, δυνατό να μεταφέρονται επιδημιολογικές εργασίες στις τοπικές χωροβιονομικές συνθήκες. Έτσι, άρχισε μια χώρα μετά την άλλη, κάποτε στα πλαίσια πολυκεντρικών χρηματοδοτήσεων, να συγκεντρώνουν το δικό τους υλικό. Συγκεντρώθηκε, έτσι, ένας τεράστιος όγκος πληροφοριών που δεν διευκολύνει τη συστηματική, ολοκληρωμένη, αλλά συνοπτική ενημέρωση επί του θέματος. Στη χώρα μας, μέχρι τώρα, έχει μόνο αποσπασματικά επιχειρηθεί η συστηματική ανασκόπηση των γνώσεων επί των δυσμενών επιδράσεων της ρυπάνσεως της ατμόσφαιρας στην υγεία, ώστε κάθε προσπάθεια προς την κατεύθυνση αυτή θεωρίται εύλογη και απόλυτη επιβεβλημένη. στην προσπάθεια αυτή, εντ΄σσεται και η δική μας συμβολή με σειρά επιδημιολογικώνμελετών και ανασκοπήσεων των γνώσεων για δσυμενείς ειδράσεις της ρυπάνσεως του περιβάλλοντος στην υγεία. Μια από τις προσπάθειές μας αυτές, ευτύχησε βραβείου από την Ιατρική εταιρεία Αθηνών. 

 βραβείο από το Συμβουλίδειο Αγώνισμα της  Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών, για τη μελέτη μου  "Μαθιουδάκης Γ. Α.: Οι δυσμενείς επιδράσεις της Ατμοσφαιρικής Ρυπάνσεως στην αναπνευστική λειτουργία – τί γίνεται στην Αθήνα"

►Η Ρύπανση της Ατμόσφαιρας, βιοδείκτες της φλεγμονής στο περιφερικό αίμα, αθηροσκλήρωση και αγγειοπάθειες.

Οι παθοφυσιολογικές εξελίξεις που πυροδοτούνται από τη χρόνια έκθεση σε διάφορους ατμοσφαιρικούς ρύπους και η πιθανή σχέση τους με την πρόκληση αθηροσκληρώσεως δεν έχει κατανοηθεί. Στην μελέτη αυτή, αναζητήθηκαν δείκτες της φλεγμονής στο περιφερικό αίμα, μετξύ ατόμων εκτεθειμένων σε ατμοσφαιρικούς ρύπους. Διαπιστώθηκε ότι η ρύπανση της Ατμόσφαιρας συντηρεί χρόνια συστηματική φλεγμονή, ιδίως σε επιρρεπή άτομα, η οποία μπορεί να ευθύνεται για τις διαπιστούμενεςς αθηροσκληρωτικές αλλοιώσεις. Ενέχεται, επίση,ς για τις διαπιστούμενες πολυοργνικές αλλοιώσεις, πέραν των δυσμενών επιδράσεων στο αναπνευστικό (&).

βλέπε: Ρύπανση περιβάλλοντος /  ρύπανση της ατμόσφαιρας -γενικά / 2013: ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΕΤΟΣ ΑΕΡΟΣ - Δέκα αρχές για καθαρό αέρα / όζον / Περιβαλλοντικές και επαγγελματικές παθήσεις -ανασκόπηση 2013 / ΔΥΣΜΕΝΕΙΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ /  περιβαλλοντικοί ρύποι δυσμενείς επιδράσεις στην υγεία / επιρρέπεια στους ατμοσφαιρικούς ρύπους / κοινοί μηχανισμοί τοξικότητας

ΚΟΙΝΟΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΤΟΞΙΚΟΤΗΤΑΣ.  Από τους ατμοσφαιρικούς τύπους που συζητήθηκαν σε άλλο μέρος του παρόντος τα σωματίδια και το όζον προβάλουν τη μεγαλύτερη απειλή κι έτσι έχουν συγκεντρώσει το μέγιστο επιστημονικό ενδιαφέρον αναφορικά με τις δυσμενείς τους επιδράσεις στην υγεία. Οι ρύποι αυτοί ασκούν σημαντικές δυσμενείς επιδράσεις, όπως δείχνεται, τόσο σε επιδημιολογικές, όσο κια τοξικολογικές μελέτες, Τόσο το όζον, όσο και τα σωματίδια προκαλούν οξιδωτικό stress και διεγείρουν φλεγμονώδη αντίδραση που, σε συννδυασμό, θεωρείται ότι, προκαλούν τις ιστικές διαταχές στους εκτεθειμένους.
Το όζον είναι ιδιαίτερα αντιδραστικό, οξειδωτικό αέριο [βλ.: όζον και όζον], που οξειδώνει αμέσως, οποιαδήποτε βιολογική ουσία, με την οποία έρχεται σ΄επαφή, προκαλώντας οξειδωτικό stress. Σε πολλές μελέτες, επίσης, παρέχονται ενδείξεις ότι τα ΡΜ10 και τα υπερλεπτά σωματίδια μπορούν να οδηγήσουν στην παραγωγή ελεύθερων ριζών οξυγόνου και ROS (reactive oxygen species), τόσο in vitro, όσο και in vivo. Τα υπερλεπτά σωματίδια και νανοζωματίδια έχουν τεράστια επιφάνεια αν μονάδα μάζης τους, μέσω της οποίας μπορούν να αντεπιδρούν με άλλα βιολογικά μόρια και να προκαλούν οξείδωση. Επιπλέον, τα ΡΜ10, επίσης, περιλαμβάνουν άλλα συστατικά, όπως μέταλλα μετατροπής και μόρια κινόνης. Τα μέταλλα μετατροπής παρουσία ενός οξειδωτικού όπως το υπεροξείδιο του υδρογόνου,  θα προκαλέσουν το σχηματισμό ριζών υδροξυλίου που αποτελεί μια από τις σιχυρότερες μορφές ROS που μπορεί να βρεθούν στον οργανισμό. Υπάρχουν, επιπροσθέτως, ενδείξεις ότι τα μέταλλα μπορούν να αντεπιδρούν με υπερμικρά σωματίδια και, έτσι, να ενισχύουν την παραγωγή ROS, in vitro και φλεγμονή, in vivo. Μερικοί τύποοι μορίων κινόνης που ευρίσκονται εντός των ΡΜ10 έχουν επίσης την ικανότητα οξειδοαναγωγικού κύκλου (redox) στα κύτταρα, κι έτσι να παράγουν ρίζες ανιόντων υπεροξειδίων και πρόσθετα ROS. Επιπλέον, με ρικές κινόνρες μπορούν να προκαλούν αρυλίωση της θειόλης μετικών πρψτεϊνικών ομάδων. Ενόσω η θειόλη στις πρωτεϊνόμάδες διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στον αντιοξειδωτικό μηχανισμό όπως στην αντιοξειδωτική γλουταθειόνη, η αρυλίωση των ομάδων αυτών από τις κινόνες μπορεί να αυξη[ησει την επιρρέπεια των κυττάρων στις δράσεις των ROS κι έτσι το οξειδωτικό stress.
Το οξειδωτικό stress συνεπάγεται διατάραξη των αντιοξειδωτικών αμυντικών συστημάτων στους πνεύμονες (βλ.: Οξειδωτικό stress, εμπλοκή σε πνευμονοπάθειες), επιτρέποντας στο ROS και στις ελέυθερες ρίζες να επιμείνουν και να προκαλούν βλάβη στις πρωτεΐνες, τα λιπίδια και το DNA. Η βλάβη στις πρωτεΐνες και στα λιπίδια απολήγει σε μεταβαλές στην κυτταική λειτουργία, που μπορεί να διαβαθμίζται, ανάλογα με την ενταση του οξειδωτικού stress, από την ενεργοποίηση του κυττάρου, μέχρι του επίπεδου της προκλήσεως προφλεγμονώδους απαντήσεως, ακόμη και μέχρι τον θάνατο του κυττάρου. Η προφλεγμονώδης απάντηση προκαλεί την απελευθέρωση μεσολαβητών συνήθως κιτοκινών, μπου διεγείρουν τη στρατολόγηση και ενεργοποίηση αανοσοκυττάρων, όπως τα μακροφάγα και τα ουδετερόφιλα. Η φλεγμονή είναι μια φυσιολογική διεργασία που είναι αναγκαία για την εξουδετέρωση ξενοβιοτικών υλών, στις οποίες περιλαμβπάνιοται βακτηριακά και αλλεργικά συστατικά. Εάν η φλεγμονή είναι οξεία, τότε λύεται και ο προσβληθείς ιστός αναγεννάται. Αντίθετα, εάν η φεγμονή είναι δυσανάλογα, ως προς το αίτιο που την προκάλεσε, εκτεταμένη ή όταν επιμένει, παρά το γεγονός ότι το προκλητικό της αίτιο έχει, ήδη εκλείψει, τότε είναι χρόνια και οφείελται σε εκτροπή των παθογενετικών της μηχανισμών.
Το οξειδωτικό stress που επάγεται από ατμοσφαιρικούς ρύπους διεγείρει φλεγμονώδεις διεργασίες μέσω ευαισθυτοποιημένων στην οξειδοαναγωγή (redox)  σημάτων που καταλήγουν στην ενεργοποίηση παραγόντων μεταγραφής, όπως ο πυρηνικός παράγων καππα Β (ΝF-κΒ). ώστις μη ενεργοποιημένες του μορφές, ο ΝF-κΒ εδράζεται στο κυτόπλασμα του κυττάρου, όπου συνδυάζεται με μαι ανασταλτική πρωτεΐνη, την ΙκΒ. Μέσω ενός , ακόμη άγνωστου μηχανισμού, το οξειδωτικό stress διεγείρει την ενεργοποίηση του ΝF-κΒ που προάγει την απελευθέρωση IkB, επιτρέποντας, έτσι, τη μετανάστευση του NF-κΒ στον πυρήνα, όπου συνδέεται με την περιοχή προαγωγής των προφλεγμονωδών γονιδίων προκειμένου να ενεργοποιηθεί η μεταγραφή τους. Ευαίσθητα στο οξειδωτικό stress είναι, ακόμη και αριθμός άλλων σημάτων που ελέγχουν την έκφραση γονιδίων  κυτοκινών,  όπως οι οδοί του κυτοσλικού ασβεστίου. Το κυτοσολικό ασβέστιο, έχει δειχθεί ότι, είναι σημαντικό για την αναβάθμιση της απραγωγής κυτοκινών από τα μακροφάγα που, περιαματικά, εκτίθενται σε μικρσωματίδια. Για παράδειγμα, τστα μακροφάγα, το ασβέστιο εμπλέκεται στη διέγερση της απραγωγής του ογκονεκρωτικού παράγοντος -α από υπερλεπτά σωματίδια και της ινρτερλευκίνης από ΡΜ10. Η σχέση μεταξύ ασβεστίου και οξειδωτικού stress ελιναι πόλύπλοκη.  Σε πολλές μελέτες έχει δειχθεί ότι τα ROS μπορούν να διεγείρουν τη σήμανση, που, με τη σειρά της,μπορεί να διεγείρει τα κύτταρα για την παραγωγή ενδογενών ROS. 
Εφόσον, το όζον και τα σωματίδια επάγουν το οξειδωτικό stress και τη φλεγμονή, είναι πιθανόν ότι οι ρύποι αυτοί μπορεί να αντεπιδρούν είτε ενισχύοντας ή μετατρέποντας τις επακόλουθες δράσεις στην υγεία. Οι αντεπιδράσεις μεταξύ άλλων ρύπων είναι, επίσης, δυνατές, Με τις τοξικές συνέπειες του ενός ρύπου να καθιστά τον πνεύμονα επιρρεπέστερο στι ςδυσμενείς επιδράσεις του άλλου. Η διερεύνηση των αντεπιδράσεων αυτών δεν είναι ευχερής, αλλά πολλές επιδημιολογικές μελέτες έχουν επιχείρησει να αποδείξουν τις δυσμενείς επιδράσεις στην υγεία καθενός ρύπου χωριστά, δεδομένου ότι σε κάθε επεισόδιο ρυπάνσεως της ατμόσφαιρας, αυξάνονται οι συγκεντρώσεις περισσοτέρων ρύπων, ταυτόχρονα. Π.χ., η αστικού τύπου μόλυνση της ατμόσφαιρας χαρακτηρίζεται από αύξηση των συγκεντρώσεων, τόσο του ΝΟ₂, όσο και των ΡΜ10, ώστε απαιτούνται τοξικολογικές μελέτες, για τη διερεύνηση της σημαντικότητας παρόμοιων αντεπιδράσεων.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στο παρόν λήμμα επιχειρήθηκε η συγκεφαλαίωση των γνώσεών μαςαναφορικά με τη σχέση της ρυπάνσεως της ατμόσφαριας με την παθογένεια εκτροπών της υγείας. Οι αναπτυσσόμενος κόσμος, συχνά βιώνει υψηλότερες συγκεντρώσεις ρυπάνσεως με διαφορετικές συνθέσεις. Είναι πιθανόν ότι η εμπειρία που συγκομίστηκε από τις αναπτυγμένες χώρες, στην προσπάθειά τους να περιορίσουν τις δυσμενείς επιδράσεις της ατμοσφαιρικής ρυπάνσεως στην υγεία των πολιτών τους, ίσως μπορεί να καθοδηγήσει τις αναπτυσσόμενες χώρες στην απαλλαγή τους από τις επιδράσεις αυτές. Εν τούτοις, καθώς συχνά διαπιστώνεται ότι η περιστολή οικονομικών πόρων και οι φιλοδοξίες για πλουτισμό οδηγούν σε απροθυμία λήψεως μέτρων προστασίας, είναι ενδεχόμενο ότι η εμπλοκή άλλων απραγόντων είναι αναγκαία για την περιστολή του προβλήματος.

Βιβλιογραφία
1. Air Quality Expert Group (AQEG) (2004) Nitrogen Dioxide in the
United Kingdom. London: Department of Environment, Food and Rural Affairs Publications.
2. Bell ML, Davis DL, and Fletcher T (2004) A retrospective assessment
of mortality from the London smog episode of 1952: the role of influenza and pollution. Environmental Health Perspectives 112: 6–8.
3. Donaldson K, Stone V, Borm PJ, et al. (2003) Oxidative stress and
calcium signaling in the adverse effects of environmental particles
(PM(10)). Free Radical Biology and Medicine 34: 1369–1382.
4. Florida-James GD, Donaldson K, and Stone V (2005) Sports performance in a polluted environment. In: Harries M, Williams C, and Whyte G (eds.) ABC of Sports Medicine, 3rd edn., pp. 67–70. London: BMJ Books.
5. Holgate S, Samet JM, Koren HS, and Maynard RL (eds.) (1999) Air Pollution and Health: Academic Press.
6. Kelly FJ, Dunster C, and Mudway I (2003) Air pollution and the
elderly: oxidant/antioxidant issues worth consideration. European
Respiratory Journal 40: 70s–75s.
7. Mehta S (2003) Air pollution and health in rapidly developing countries. Bulletin of the World Health Organization 81(10): 771.
8. Stone V, Wilson M, Lightbody J, and Donaldson K (2003) Investigating
the potential for interaction between the components of PM10. Environmental Health Preventative Medicine 7: 246–253.
9. Wilson R (1996) Introduction. In: Wilson R and Spengler J (eds.) Particles in our Air. Concentrations and Health Effects, pp. 1–14. Harvard University Press.

σχετικοί ιστότοποι:
1. http://www.defra.gov.uk – Ο ιστότοπος αυτός παρέχει πλήρη περιγραφή της στρατηγικής για την ποιότητα  αέρος για την Αγγλία, Σκωτία, Ουαλία και Βόρια Ιρλανδία, οπως δηλώνετια από τους αντοπροσώπους της Βρετανικής Κυβερνήσεως
2. http://www.dh.gov.uk – Ο ιστότοπος αυτός παα΄ρεχει σύνδεση με την πολιτική του ΗΒ, οδηξγίες δράσεων, δημοεισύεσεις ερευνητικών πρωτοκόλλων κ.ά. Επίσης παρέχονται πληροφορίες γηια χρηματοδοτήσεις και συνδέσεις με την Επιτροπή των δυσμενών επιδράσεων της ρυπάνσεως της ατμόσφαιρας. (COMEAP)
3. http://www.epa.gov – Ο ιστότοπος αυτός παρέχει λεπτομέρειες για την ποιότητα του αέρα,τις τιμές ρύπων και παρέχει συνδέσεις με τονClean Air Act.
4. http://www.euro.who.int – Συλλογή πληροφοριών του ΠΟΥ.
5. http://www.scielosp.org – Η SciELO Public Health είναι μια ηλεκτρονική βιβλιοθήκη online, που καλύπτει ιατρικά άρθρα που έχουν ήδη δημοσιευτεί σε ιατρικά περιοδικά.