ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ - η διαχείριση της ζωής και του θανάτου - η Ζωή

Η ζωή  αποτελεί την κορωνίδα της δημιουργίας, όχι μόνο ως βιολογικό φαινόμενο, αλλά και ως ειδοποιό χαρακτηριστικό του κοινωνικού γίγνεσθαι, στη δημόσια ή ιδιωτική εκδήλωσή της. Η βιολογική άποψη της ζωής και οι προσδιορισμοί της ενεργοποίησης και αναστολής της περιγράφονται με τους κανόνες της ιατρικής επιστήμης και της βιολογίας. Η ζωή, όμως, δεν είναι, μόνο, βιολογικές αντιδράσεις, αλλά ταυτόχρονα είναι διανοητικές δεξιότητες και συναισθηματικές αποκρίσεις στη φυσική, υλική, βιολογική και κοινωνική δράση. Τα έμβια όντα έχουν ανάγκη τη φυσική τους ζωή, ως άτομα και γένη και, ειδικότερα για τον άνθρωπο, η φυσική ζωή έχει την ίδια πρωταρχική σημασία, με τα άλλα ειδοποιά χαρακτηριστικά της, αφού αποτελεί το λίκνο της διαιώνισής του, όπου ολοκληρώνει την πνευματική του υπόσταση, και εγγυάται την αχρονική του διάρκεια, ως είδος. Όμως, καθώς αντλούμε τη σημασία της ζωής μέσα από την ατομική μας ιδιοτέλεια, έχουμε την τάση να  ιεραρχούμε τις όψεις της ζωής και να θέτουμε την πνευματική σε δεύτερη μοίρα συγκριτικά με τη φυσική και τη βιολογική, πρωτύτερα από την κοινωνική.

Αλλά ο άνθρωπος ζει, πρώτα απ΄ όλα, στην κοινωνία που ανήκει και, αν αγνοήσουμε το γεγονός αυτό, δεν θα μπορέσουμε να συλλάβουμε το ιδιότυπο ον, που ονομάζεται άνθρωπος. Έτσι, ανθρώπινος βίος είναι δράση, που κατατείνει σε σχέση και διαρκή πρόσκληση σε σχέση και διαφοροποιείται απόλυτα από την "απλή ύπαρξη όντος τινός" που χαρακτηρίζει τη ζωή των ζώων. Αυτή είναι και η διαφορά, ανάμεσα στα ζώα που "ζουν" τη ζωή τους και στον άνθρωπο που τη "βιώνει", ως ψυχοφυσικό όν [192]. Η βίωση της ανθρώπινης ζωής εμπεριέχει, ως ειδοποιά της χαρακτηριστικά, έναντι της ζωής των ζώων, την πνευματικότητα, τη συνείδηση, την ψυχή και τη χρονικότητα. Η διαφώτιση όλων αυτών των όψεων του ανθρώπου, που τον διακρίνουν από όλα τα άλλα είδη της δημιουργίας είναι η αφετηρία των συλλογισμών μας, που μπορεί να μας οδηγήσουν στην κατανόηση του πολύπλοκου προβλήματος του ανθρώπου, της ζωής και του θανάτου του. 

Η ζωή που εκπληρώνει το νόημά της είναι η κατάσταση, κατά την οποία το άτομο έχει την ικανότητα να επικοινωνεί με τον εαυτό του, με τους άλλους, με τη φύση και με το Θεό, ώστε, θα μπορούσαμε να συμπληρώσουμε, υγεία είναι η δυνατότητά του να αντλεί ευχαρίστηση από την επικοινωνία του αυτή.  Η ζωή είναι, επιπλέον, ιστορία και προοπτική. Τις συλλογιστικές και συναισθηματικές του ικανότητες ο άνθρωπος τις φέρει εγγενώς ως γένος και είδος και όχι, μόνο, ως άτομο, το οποίο, εξάλλου, πεθαίνει, προκειμένου να υπάρξει ως γένος και είδος. Στη ζωή επιδαψιλεύεται η ευρύτερη δυνατή προστασία όχι μόνο ως κοινωνικό, αλλά επίσης και ως βιολογικό φαινόμενο και το Σύνταγμα δεν προστατεύει την ανθρώπινη ζωή, ως πλήρη μόνο υπόσταση, αλλά κάθε μορφή ζωής, ακόμη και τις ατελείς εκφάνσεις της, αδιαβάθμητα, αναξιολόγητα και ανεξάρτητα με τις ποιοτικές διαβαθμίσεις της. Χωρίς την ανεπιφύλακτη και απαραβίαστη προστασία της ζωής κάθε άλλη συνταγματική προστασία καθίσταται περιττή. Κατά συνέπεια, το δικαίωμα στη ζωή περιγράφεται ως απόλυτο δικαίωμα.

Η διαδικασία της ζωής θα μπορούσε να θεωρηθεί και πορεία προς τον θάνατο, επειδή ό,τι τελεί υπό εξέλιξη κατ΄αυτή ανακόπτεται αιφνίδια με το θάνατο, ο οποίος, όμως, δεν συνιστά τον σκοπό της ζωής, αλλά απλώς έναν -τον πιο συγκολιστικό- όρο της. Καθώς κάθε έμβιο όν είναι, μεν, ένα "είναι - προς- θάνατο" και απολήγει εκεί, αλλά ταυτόχρονα είναι και μια πορεία προς την τελειότητα, και αυτό το τελευταίο είναι που διακρίνει κάθε έμβιο όν, από το παράξενο και ιδιότυπο ον, ενός "όντος προς θάνατο", όπως ορίζει ο Χάιντεγκερ την ανθρώπινη υπόσταση. Κατά μια λατινική ρήση, "si vis vitam para mortem", που ο Freud μετέφρασε "αν θέλεις να υποφέρεις τη ζωή, προετοιμάσου για το θάνατο", η πορεία προς θάνατο είναι μια άσκηση και εργασία προς στην τελειότητα· είναι  ένα "cursus ad mortem", όπως έλεγε ο Αυγουστίνος, μια "προπαρασκευή προς θάνατο", όπως περιγράφει αυστηρά ο Πλάτωνας. Βέβαια, ροπή προς την τελειότητα δεν έχει μόνο ο άνθρωπος, αν με τη λέξη εννοούμε τις διορθωτικές ενέργειες, στις οποίες εγγενώς τείνουν οι ζώντες οργανισμοί σε άλλοτε άλλη ένταση και απόδοση, ενσωματώνοντας μια τάση για την κατάκτηση της αρτιότερης τελικής μορφής τους, δηλαδή της αποδοτικότερης προσαρμογής τους σ΄ένα περιβάλλον που φιλοξενεί ποικιλίες μορφών ζωής και, έτσι, δεν αποτελεί θερμοκοιτίδα αποκλειστικά για την ανθρώπινη μόνο ζωή. Όσα από τα έμβια όντα το επιτυγχάνουν και στο βαθμό που το επιτυγχάνουν, διατηρούνται στο πάνθεον της υπάρξεως ως είδη, αλλιώς εξαφανίζονται κάτω από τη σκληρότητα των επιθέσεων του περιβάλλοντος. 

Ο άνθρωπος μέλος μιας κοινωνίας στην οποία εντάσσεται έχοντας διαμορφώσει ένα σχέδιο συμπεριφοράς, υπακούει σ΄ένα προσωπικό νόμο κινήσεως, με μοναδικό μέλημα την προσέγγιση της ευτυχίας. Όλες οι εμπειρίες, οι παραδόσεις, οι εντολές και οι νόμοι δεν αποτελούν παρά επιτυχή ή ατυχή εγχειρήματα προς προσέγγιση της ευημερίας του. Το πρόγραμμα ζωής του κάθε ξεχωριστού ατόμου και της ομάδας στην οποία ανήκει δεν αποσκοπεί παρά την επίτευξη της μεταβάσεως από μια κατάσταση μειονεξίας σε μια πλεονεκτικότερη κατάσταση. Αυτό είναι ένα απαρασάλευτο ρεύμα από το οποίο δεν μπορεί να αποκλίνει, είναι ο σκοπός της τελειότητας. Ο άνθρωπος έχει ήδη πολύ πρώιμα, διαμορφώσει το νόμο κίνησής του στη ζωή. Η στάση του στη ζωή, τα αισθήματά του, οι αποφάσεις και οι ενέργειές του καθορίζονται ως προς το ρυθμό και την κατεύθυνση, από τον κινητικό νόμο που έχει υιοθετήσει. Με βάση αυτόν διαμορφώνει την εικόνα κύρους και αυθεντικότητας με την οποία ανήκει στην κοινωνία. Διαμορφώνει ένα "πρόγραμμα ζωής" που βασίζεται σ΄ένα σύνολο γνωμών, από τις οποίες αφορμάται η γενικότερη στάση του στη ζωή και οι οποίες συνιστούν τις ερμηνευτικές κλείδες του νόμου κίνησης που έχει υιοθετήσει. "Omnia as opinionem suspense sunt”.

 Η ζωή, επομένως, πρέπει να διατηρηθεί και ταυτόχρονα να εξελιχθεί, επειδή κάθε στασιμότητα σημαίνει θάνατος, ελισσόμενη ανάμεσα σε συμπληγάδες, όπως οι φυσικές αντιξοότητες, το εχθρικό περιβάλλον, οι επιθέσεις φθοράς και, ταυτόχρονα να διεκδικήσει το νόημά της και, επομένως, την επιβεβαίωσή της, σ΄ένα νοητικό αχανές, που μου φαίνεται ότι οριοθετείται μεταξύ της ερωτικής στο αγαθό προσήλωσης σε ό,τι πιο ασώματο, αόρατο και αχρονικό υπάρχει, δηλαδή την πλατωνική ιδέα, μέχρι την απόλυτη ελευθερία της επικούρειας αντίληψης, όπως την εξέφρασε ο Heidegger, δηλαδή, της "ελευθερίας να πεθάνεις". 

 Η πνευματικότητα του Ανθρώπου, όμως, δε χάνεται με το θάνατο, πράγμα που το αποδεικνύουν καλύτερα οι σε μόνιμο κώμα ασθενείς, οι οποίοι έχουν χάσει την πνευματικότητά τους παραμένοντες, όμως εν ζωή. Όπως λέει ο Γκαίτε, καμιά ύπαρξη δεν μπορεί να ξεπέσει στο μηδέν. 

Ι

Το έννομο αγαθό της ζωής προστατεύεται στο άρθρο 3 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου που ψηφίστηκε το 1948, από τον Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών, ως καταστατική αρχή του απαραβίαστου της ανθρώπινης αξίας και που προβλέπει ότι ″κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα στη ζωή, στην ελευθερία και την ασφάλεια του προσώπου του″.  Ανάλογη διάταξη συναντάται στο άρθρο 2 της Σύμβασης της Ρώμης ″περί προστασίας των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών″ που υπογράφτηκε από την  Ελλάδα στις 28-11-1950 και κυρώθηκε με το ν. 2329/1953, καθώς και στο Διεθνές Σύμφωνο των Ηνωμένων Εθνών του 1966 για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα [άρθ. 6 παρ. 1] όπου ορίζεται ότι ″κάθε ανθρώπινο όν έχει φυσικό δικαίωμα στη ζωή. Το δικαίωμα αυτό πρέπει να προστατεύεται από το νόμο. Κανένας δεν μπορεί να στερηθεί αυθαίρετα τη ζωή του″. Τέλος, στο άρθρο 2 του Χάρτη των Θεμελιωδών Διακαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης που ψηφίστηκε στις 7-12-2000 ορίζεται, επίσης, ότι ″κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στη ζωή″. Το δικαίωμα στη ζωή είναι ένα διατακτικό απόλυτο  [133] δικαίωμα, που παρέχεται ισότιμα, απροϋπόθετα και απεριόριστα σε όλους τους ανθρώπους και δεν διαβαθμίζεται ανάλογα με οποιουδήποτε τύπου ή μορφής χαρακτηριστικά του προσώπου. Η παρεχόμενη από το Σύνταγμα προστασία της ζωής είναι απόλυτη, δεν εξαρτάται από τη σωματική, ψυχική ή πνευματική κατάσταση και το δικαίωμα στη ζωή είναι αδιαπραγμάτευτο. Το δικαίωμα στη ζωή, περιγραφόμενο ως απόλυτο δικαίωμα, το οποίο, κατά την ακραία του τοποθέτηση μετατρέπεται σε υποχρέωση: κατά αναπόδραση συνέπεια της απόλυτης αξίας και προστασίας της ανθρώπινης ζωής, ο άνθρωπος, όσο περίεργα και να ήχεί αυτό, έχει νομική υποχρέωση να ζει, αλλά αυτή η υποχρέωση βαρύνει το κράτος, που οφείλει να λάβει κάθε ενδεικνυόμενο μέτρο, ώστε η βιολογική προστασία της ζωής να είναι απόλυτα εξασφαλισμένη.

Το Σύνταγμα, 5:2, δεν προστατεύει μόνο την πλήρη ζωή, αλλά κάθε μορφή ζωής, καθώς η αξία του εννόμου αγαθού της ζωής δεν εξαρτάται ούτε από την αξία, που προσδίδει ο ίδιος ο άνθρωπος στη ζωή του ούτε από την εκτίμηση του κοινωνικού συνόλου γι αυτή, αλλά ούτε και από το επίπεδο της πολυπλοκότητάς της. Δηλαδή η ζωή ενός βαρέως πάσχοντος που υποχρεώνει την πολιτεία σε καταβολή πόρων για τη νοσηλεία του δεν αποτελεί ″έννομο  αγαθό″ μικρότερης αξίας που, επομένως, απολαμβάνει περιορισμένης ή καθόλου προστασίας. Κατά συνεπή εφαρμογή της σκέψεως περί του απολύτου χαρακτήρος της προστασίας της ανθρώπινης ζωής, ο Ανδρουλάκης υπογραμμίζει: ″δεν είναι δυνατή η ύπαρξις συνθηκών υφ΄άς η θανάτωσις ετέρου τινός ανθρώπου παρίσταται ως δεδικαιολογημένη″. Η κοινωνία δεν μπορεί να αξιώνει περιστολή εξόδων σε περιπτώσεις π.χ., μάταιης θεραπείας σε ασθενείς τελικού σταδίου, επειδή η ζωή προστατεύεται ανεξάρτητα με τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της. Ο χαρακτηρισμός "αναξιωβίωτη ζωή" δεν μπορεί να αποτελεί λόγο καταστροφής της, αλλά κατάσταση που υποχρεώνει την πολιτεία να προβεί σε θετικές δράσεις βελτιώσεώς της.

 Όπως προειπώθηκε, η ζωή ως φυσική, βιολογική ύπαρξη "όντος τινός" διακρίνεται από τον βίο, που εμπεριέχει ποιότητες κοινωνικής εντάξεως, όπως πολιτικός, ιδιωτικός, κοινωνικός βίος. Το Σύνταγμα προστατεύει την βιολογική, όχι την κοινωνική άποψη του βίου επειδή η κοινωνικότητα του ανθρώπου δεν χάνεται με την απώλεια της κοινωνικής του συμμετοχής και παρουσίας, πράγμα που το αποδεικνύουν καλύτερα οι σε μόνιμο κώμα ασθενείς, οι οποίοι έχουν χάσει την πνευματικότητά τους, δηλαδή το βίο τους, παραμένοντες, όμως εν ζωή. Όπως λέει ο Γκαίτε, "καμιά ύπαρξη δεν μπορεί να ξεπέσει στο μηδέν". Εάν δεχθούμε τα παραπάνω, τότε η θανάτωση ενός ασθενούς, ο οποίος βρίσκεται σε μόνιμη κωματώδη κατάσταση (Permanent Vegetative State, PVS), αποτελεί αμιγή περίπτωση αφαίρεσης ανθρώπινης ζωής, αφού οι κρίσιμες ποιότητες για την αναγνώριση της (ανθρώπινης) ζωής, ως βίου, δεν έχουν απολεσθεί, με την κατάρρευση της φυτικής εκφάνσεως της ζωής.