Η μικροσκοπική εξέταση των εκκρίσεων, σε άμεσα ή μετά χρώση παρασκευάσματα, συνήθως παρέχει πολύτιμες διαγνωστικές και θεραπευτικές πληροφορίες. Η μικροσκοπική εξέταση των πτυέλων μπορεί να αποκαλύψει την ύπαρξη κάποιου/-ων παθογόνου/-ων μικροοργανισμού/-ων, αλλά και διάφορα άλλα κυτταρικά ή μη κυτταρικά στοιχεία. Η αξιοπιστία του δείγματος πρέπει να εξασφαλισθεί με την προσεκτική συλλογή και, επειδή τα πτύελα δεν αποτελούν ομοιογενές υλικό, την κριτική επιλογή των αντιπροσωπευτικών και υπόπτων στοιχείων, που θα απομονωθούν για τις αναλύσεις. Οι μικροσκοπική εξέταση των πτυέλων περιλαμβάνει τον έλεγχο μικροοργανισμών -παθογόνων ή σαπροφυτικών-, καθώς και άλλων στοιχείων κυτταρικών ή μη κυτταρικών. Η μικροσκοπική εξέταση των πτυέλων διακρίνεται στη μικροβιολογική και την κυτταρολογική εξέταση.
i. μικροβιολογικές εξετάσεις πτυέλων
Οι τραχειοβρογχικές εκκρίσεις, υπό φυσιολο-γικές συνθήκες, είναι στείρες μικροβίων, σε αντίθεση με ότι συμβαίνει με τη στοματική κοιλότητα και το ρινοφάρυγγα, οι οποίοι εποικίζονται με σαπροφυτικούς και δυνητικά παθογόνους μικροοργανισμούς, 4-12 ώρες μετά τη γέννηση του ατόμου. Η ανεύρεση, επομένως, παθογόνων μικροοργανισμών σ' ένα δείγμα πτυέλων υποδηλώνει την ύπαρξη λοιμώξεως στους αεραγωγούς ή το παρέγχυμα, εκτός και εάν πρόκειται περί μικροβίου από τη 'φυσιολογική' χλωρίδα του στοματοφάρυγγος. Η ανάμειξη βρογχικών εκκρίσεων και φαρυγγοστοματικού υλικού υποδεικνύεται, συνήθως, από την παρουσία στα πτύελα επιθηλιακών κυττάρων. Αντίθετα, καλής ποιότητας εργαστηριακό δείγμα πτυέλων είναι εκείνο με σημαντική αναλογία ουδετερόφιλων πολυμορφοπύρηνων και κυψελιδικών μακροφάγων. Στα περισσότερα εργαστήρια σαν αξιόπιστο δείγμα εκλαμβάνεται το δείγμα πτυέλων με λιγότερα από 10 επιθηλιακά κύτταρα και περισσότερα από 25 πολυμορφοπύρηνα, ανά οπτικό πεδίο.
ii. κυτταρολογικές εξετάσεις πτυέλων